Wojna Yom Kippur (Jom Kippur) była jednym z ważniejszych wydarzeń, które wpłynęły na sytuację na Bliskim Wschodzie i której skutki są widoczne także współcześnie. Powodem wojny była rywalizacja i niezakończony konflikt między Izraelem a światem arabskim, na którego czele stał Egipt.
Zawarty pokój egipsko-izraelski w 1979 roku spowodował początek zmian na Bliskim Wschodzie. Załamał się front państw arabskich w koalicji antyizraelskiej. Dodatkowo konflikt ten wpisywał się w rywalizację między Związkiem Radzieckim, który popierał państwa arabskie, a Stanami Zjednoczonymi, które były sojusznikiem Izraela.
Źródła konfliktu arabsko-izraelskiego sięgają przełomu XIX i XX wieku. Był on związany z napływem dużej liczby Żydów do Palestyny.
W tamtym czasie rósł antysemityzm w Europie. Aby się mu przeciwstawić, powstał ruch syjonistyczny, który wskazywał na konieczność utworzenia państwa Izrael. Deklaracja brytyjskiego premiera Balfoura z 2 listopada 1917 roku, która zapowiadała powstanie w Palestynie państwa dla Żydów, była przełomowa dla ruchu syjonistycznego.
II Wojna Światowa i Holocaust spowodowały wśród Żydów jeszcze większe pragnienie posiadania swojego państwa, a dodatkowo zmusiły mocarstwa światowe do poparcia tego pomysłu.
29 listopada 1947 roku został zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ podział brytyjskiego terytorium mandatowego na dwa państwa: arabskie i żydowskie. 14 maja 1948 roku wraz z opuszczeniem przez Brytyjczyków terytorium mandatowego, ogłoszono powstanie Izraela.
Państwa arabskie nie uznały jednak tej decyzji i ich wojska wkroczyły na teren Palestyny. Był to początek pierwszej wojny izraelsko-arabskiej, która zakończyła się w 1949 roku porozumieniem o zawieszeniu broni. Mimo przewagi państw arabskich, Izrael odniósł zwycięstwo. Po klęsce państw arabskich wzmocnił się militarne i polityczne.
Do kolejnej wojny doszło w 1956 roku, kiedy to Egipt znacjonalizował Kanał Sueski, powodując tzw. Kryzys Sueski. Wielka Brytania, Francja oraz Izrael podjęły wspólną akcję wojskową. Wojska izraelskie odniosły duże zwycięstwo, niszcząc wojska egipskie na półwyspie Synaj.
Interwencja Francji i Anglii okazała się porażką. Dla Izraela kampania ta stworzyła możliwość osłabienia wzrastającego zagrożenia ze strony Egiptu. Pod presją USA i ZSRR wojska interwencyjne musiały się wycofać.
Doszło do zawarcia rozejmu, ale obie strony zaczęły przygotowywać się do kolejnej wojny. Państwa zachodnie wspierały Izrael, jednak z mniejszym zaangażowaniem niż ZSRR kraje arabskie.
W kilka lat po tej wojnie, siły wojskowe Egiptu zostały odbudowane i powiększone przez dostawy broni ze Związku Radzieckiego. Wojska państw arabskich przewyższały liczebnie armię Izraela. W 1967 roku przywódca Egiptu Gamal Abdel Naser zaczął przygotowywać się do nowej wojny.
Konflikt zaczął się zaostrzać. Wojska ONZ na żądanie Egiptu musiały się wycofać, a w ich miejsce wkroczyły oddziały egipskie. Dodatkowo podpisanie sojuszy i traktatów obronnych (np. z Jordanią), blokada Cieśniny Tirańskiej i Zatoki Al-Akaba oraz zapowiedzi ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej potęgowały poczucie zagrożenia po stronie Izraela.
W sytuacji koncentracji wojsk arabskich przy granicy, Izraelczycy nie mieli wyboru i musieli zdecydować się na atak uprzedzający. Tak doszło do wybuchu wojny sześciodniowej.
Zaskakujący atak samolotów izraelskich na lotniska Egiptu i późniejsze szybkie uderzenie wojsk pancernych i zmotoryzowanych przy współdziałaniu z lotnictwem, spowodowało zajęcie całego Synaju, Wzgórz Golan i jordańskiego Zachodniego Brzegu Jordanu ze wschodnią częścią Jerozolimy.
Na zdjęciu znajduje się naczelny dowódca egipskich sił powietrznych w latach 1964-66 Adel Hafez, król Jordanii Husajn ibn Talal, prezydent Egiptu Gamal Abdel Nasser oraz głównodowodzący armią egipską w latach 1953-1967 – Abd al-Hakim Amir / Źródło: Wikimedia Commons
W wyniku tej wojny zarówno Egipt, jak i jego sojusznicy ponieśli jedną z największych i najbardziej widowiskowych klęsk XX wieku.
Arabowie zaczęli myśleć o zemście i odwecie. Początkowo Egipt i Syria kontynuowały działania wojenne w ramach tzw. wojny na wyczerpanie. Wojna ta jednak nie złamała państwa żydowskiego.
7 sierpnia 1970 roku doszło do zawieszenia broni. Intensywnie dozbrajany przez Związek Radziecki Egipt, rozpoczął przygotowania do nowego konfliktu.
Moskwa zaniepokoiła się klęską Egiptu. Uważano, że sytuacja może doprowadzić do obalenia Nasera i zmniejszenia wpływów sowieckich w regionie. Dzięki nowym dostawom broni oraz pomocy finansowej państw takich jak Kuwejt i Arabia Saudyjska, wojska egipskie zostały odbudowane w ciągu półtora roku.
Rozpoczęły się długofalowe przygotowania do konfliktu. Widząc sukces sił lotniczych Izraela, który wykorzystywał do walki m.in. Phantomy produkowane przez Mcdonnell Aircraft Corporation, zaczęto kłaść silny nacisk na uzbrojenie przeciwlotnicze i przeciwpancerne.
Zaadoptowano doktrynę sowiecką, w której panowanie w powietrzu nie jest konieczne do przeprowadzenia ofensywy. Wystarczy szczelny parasol przeciwlotniczy, który będzie zdolny osłaniać nacierające wojska lądowe. Ważne dla Egiptu było nie tylko uzbrojenie radzieckie, ale także rozwiązania taktyczne.
Wojna sześciodniowa była wielkim zwycięstwem Izraela. Pierwszy raz od wojny o niepodległość pokonał on swoich sąsiadów samodzielnie. Poza doszczętnym zniszczeniem sił arabskich, osiągnął także zdobycze terytorialne.
Dotkliwa dla Egiptu była utrata pól naftowych na Synaju, a także wpływów z Kanału Sueskiego, który został zamknięty.
Potęga państwa izraelskiego wydawała się nieograniczona. Uważano, że Izrael ma przewagę techniczną nad krajami arabskimi i że wyprzedza je w dowodzeniu i wyszkoleniu. Co więcej, przeważała opinia, że dominacja Izraela będzie się powiększać. Uśpiło to czujność Izraelskich władz i wojska.
Prezydent Egiptu Muhammad Anwar El Sadat / Źródło: Wikimedia Commons
28 września 1970 roku zmarł prezydent Egiptu Gamal Abd-el Naser. Był to duży cios dla przeciwników Izraela. Ten charyzmatyczny polityk był uważany za największego przywódcę arabskiego.
Jego zastępcą został Anwar es-Sadat. Uchodził on, szczególnie w kręgach politycznych, za człowieka chwiejnego i nieudolnego. W kraju narastał opór i sprzeciw wobec jego władzy. Spiskowcy zaczęli przygotowywać zamach stanu. Jednak 14 maja 1971 roku zostali aresztowani.
Wzmocniło to pozycję Sadata w kraju. Na początku lat 70. relacje między Egiptem a ZSRR zaczęły się pogarszać. Było to związane ze spotkaniem Breżniew-Nixon, w czasie którego doszło do zachowania statusu quo na Bliskim Wschodzie.
Ograniczanie dostaw broni przez Sowietów spowodowało podjęcie decyzji przez władze Egiptu o wycofaniu rosyjskich instruktorów i doradców wojskowych z kraju.
Te poczynania Sadata odebrano w Moskwie z wielkim niepokojem. Obawa przed utratą wpływów ZSRR w tym rejonie spowodowała podpisanie nowej umowy o przyjaźni i współpracy.
W marcu 1973 Rosjanie zaczęli dostarczać armii egipskiej nowe pociski typu Skud, zdolne do rażenia głównych skupisk ludnościowych w Izraelu. Te zmienne działania polityczne Sadata były różnie interpretowane. Najprawdopodobniej chodziło o dezinformację i uśpienie czujności Izraela. Sadat nawiązał ponownie ścisłą współpracę z państwami arabskimi, tworząc szeroką koalicję antyizraelską. Możliwe także, że chciał wymusić na Moskwie większą pomoc wojskową.
Wiosną 1973 położenie Egiptu zaczęło się pogarszać. Sytuacja ekonomiczna była bardzo ciężka, czego jedną z głównych przyczyn była rozbudowa armii. Dodatkowo poparcie dla władz zaczynało spadać. Zjednoczenie świata arabskiego przeciwko państwu izraelskiemu nie mogło trwać długo, dlatego Sadat zmuszony został do podjęcia ostatecznych decyzji.
Atak na Izrael zaplanowano na 1973 roku. Uważano, że kluczową kwestią będzie zaskoczenie sił izraelskich oraz uderzenie wszystkimi jednostkami tak, aby jak najszybciej osiągnąć swoje cele.
Ważne było skoordynowane i równoczesne uderzenie na kilku frontach – syryjskim i egipskim. Chciano jak najbardziej rozproszyć siły Izraela – tak, aby nie doszło do zniszczeń kolejnych armii arabskich, jak to miało miejsce podczas wojny sześciodniowej.
Atak zaplanowany został na maj. Jednak względy polityczne (kolejny szczyt amerykańsko-sowiecki) spowodowały zmianę terminu na październik.
Premier Izraela Golda Meir / Źródło: Wikimedia Commons
Dla Izraela kwestią kluczową było przewidzenie arabskiego ataku.
Problemem było jednak pozostawienie stałej zmobilizowanej armii i brak możliwości ciągłego pozostawania rezerwistów w pogotowiu. Było to ważne, ponieważ państwa arabskie miały o wiele liczniejsze wojska oraz znacznie większe rezerwy ludzkie. Aby zrównoważyć tę przewagę, Tel Awiw musiał powoływać większość ludności zdolnej do służby wojskowej w przypadku wojny.
W dotychczasowych konfliktach to Izrael atakował pierwszy, dzięki czemu zyskiwał przewagę. W tym czasie jednak mógł on polegać tylko na swoim wywiadzie. Tym razem to Egipt przeprowadził bardzo skuteczną akcję dezinformacyjną i wywiadowczą.
Ruchy wojsk maskowano i koordynowano w taki sposób, żeby wyglądały na ćwiczenia. Używano także prasy, gdzie były publikowane fałszywe informacje o stanie armii, ćwiczeniach i mobilizacji. O skali tajemnicy może świadczyć fakt, że aż 95% żołnierzy i oficerów egipskich dowiedziało się, że wojna wybuchnie, na kilka godzin przed rzeczywistym atakiem.
AMAN – izraelski wywiad – twierdził, że armia egipska nie jest w stanie przeprowadzić skutecznej ofensywy przez najbliższe kilka lat. Dopiero od września 1973 roku zaczęły napływać pierwsze meldunki wywiadowcze, które wskazywały na rzeczywistą możliwość ataku. Przykładem były ruchy czołgów i, co ważniejsze, nowych rakiet przeciwlotniczych SA6. Jednak te informacje w większości zostały zignorowane.
Tuż przed ofensywą, 5 i 6 października, władze Izraela zaczęły zdawać sobie sprawę z ruchów wojsk arabskich przy granicy. Szanse na uniknięcie zaskoczenia były możliwe, jednak pewność siebie i poczucie wyższości nad przeciwnikiem powodowały opóźnienie w wykryciu zagrożenia.
Dopiero 6 października o godzinie czwartej rano minister obrony Izraela, Mosze Dajan, został poinformowany, że atak odbędzie się tego samego dnia o godzinie 18:00. Nie podjęto jednak decyzji o ataku uprzedzającym oraz nie zarządzono pełnej mobilizacji.
Obawiano się, że mogłoby to być postrzegane jako prowokacja. Co więcej, Izrael musiałby także porozumieć się ze Stanami Zjednoczonymi. Podjęto jednak decyzję o częściowej mobilizacji. Kolejne spotkanie rządu zaplanowane było w południe. Nie wiedziano jednak, że na prośbę Syryjczyków zmieniono godzinę ataku z 18:00 na 14:00.
Izrael był zdolny do wystawienia 400 tys. żołnierzy-rezerwistów. Jednak w chwili wybuchu wojny Yom Kippur armia izraelska liczyła około 115 tys. żołnierzy. Posiadała także:
Sprzęt izraelski pochodził z wielu różnych krajów – przede wszystkim z USA i Francji. Najstarsze uzbrojenie było jeszcze z II wojny światowej – np. zmodyfikowane czołgi typu Sherman. Wydatki na zbrojenia w Izraelu były olbrzymie. Świadczy o tym fakt, że wydawano wtedy na armię około 25% PKB.
Armia egipska liczyła w pierwszym dniu kampanii 310 tys. żołnierzy. Posiadała także:
Syria wystawiła:
Inne państwa arabskie, w tym przede wszystkim Irakijczycy, zwiększały te liczby między innymi o 500 czołgów i 35 tys. żołnierzy.
Przewaga państw arabskich była znaczna, szczególnie w pierwszych dniach wojny.
Izraelski czołg Centurion / Źródło: Wikimedia Commons
Wzgórza Golan były bronione przez 36 dywizję zmechanizowaną dowodzoną przez generała Rafaela Eitana. Liczyła 180 czołgów. Siły syryjskie zaatakowały trzema dywizjami piechoty, wspieranymi przez 540 czołgów i 420 dział. Dodatkowo dwie odwodowe dywizje pancerne dysponowały 460 czołgami i 200 okopanymi.
O godzinie 13:50 pozycje izraelskie zostały zaatakowane przez artylerię i lotnictwo. Następnie uderzyły siły lądowe. Pomimo przytłaczającej przewagi armii syryjskiej, ukształtowanie terenu nie pozwoliło na wykorzystanie jej atutów. Obrona izraelska zadała ciężkie straty nacierającym wojskom. Pomimo tego, atak był kontynuowany, a siły izraelskie słabły.
Szczególnie groźne okazywały się syryjskie ataki nocne, podczas których, dzięki noktowizorom, osiągnięto znaczącą przewagę nad czołgistami izraelskim, którzy ich nie posiadali. Kolejnego dnia Syryjczycy przełamali front tak, że cały sektor południowy został rozerwany, umożliwiając dotarcie wojskom nad jezioro Tyberiadzkie. Pierwsze izraelskie oddziały rezerwowe zaczęły docierać na front w południe 7 października. Napór wojsk syryjskich oraz słabnięcie obrony Izraela wymuszało wysyłanie na front kolejnych plutonów, a nawet pojedynczych czołgów.
Zdeterminowane grupy bojowe, złożone z pojedynczych pojazdów, w tym często uszkodzonych, opóźniały jednak natarcie wroga. Z powodu bardzo złej sytuacji na tym froncie, dowództwo izraelskie podjęło decyzję o skierowaniu w ten rejon dalszych oddziałów, które pierwotnie miały walczyć na półwyspie Synaj. Była to między innymi 240 Dywizja Pancerna i większość sił lotniczych.
8 października lotnictwo izraelskie wywalczyło panowanie w powietrzu, między innymi dzięki zniszczeniu syryjskiego systemu, który kierował siecią syryjskiej obrony przeciwlotniczej. Naloty samolotów na siły syryjskie oraz napływ posiłków spowodowały zatrzymanie ofensywy. 9 października Syryjczycy przeszli do obrony.
Straty po obu stronach były bardzo wysokie. W pierwszych dniach wojny Izraelowi ze 100 czołgów pozostało 7. Syryjczycy utracili około 500 pojazdów w tym 260 czołgów.
Działania na froncie syryjskim 6 października – 12 października 1973 / Źródło: Wikimedia Commons
6 października o godzinie 14:00 lotnictwo egipskie zaatakowało cele izraelskie na Synaju.
5 minut później linia obrony Bar Lewa została zbombardowana przez artylerię. Następnie rozpoczęło się forsowanie Kanału Sueskiego i budowa przepraw pontonowych.
Izraelczycy próbowali zepchnąć desant, jednak dzięki silnemu ogniu przeciwpancernemu Egipcjan, kontrataki te zostały odparte. Ataki lotnictwa izraelskiego były odpierane przez skuteczną obronę przeciwlotniczą Egiptu. Szybkość, zaskoczenie i skuteczność desantu spowodowały utratę małej liczby żołnierzy i sprzętu Egipcjan oraz możliwość dalszego ataku ich wojsk. Izraelskie oddziały zostały zmuszone do odwrotu z linii Bar Lewa.
8 października doszło do kontrataku sił izraelskich. Egipcjanie byli jednak na to przygotowani. Nacierające wojska izraelskie po otrzymaniu ciężkich strat musiały się wycofać. Bardzo skuteczne okazały się rakiety przeciwpancerne, które powstrzymały kontrataki izraelskich czołgów. To wymusiło przejście do obrony wojsk żydowskich na Synaju.
Egipt jednak po tych sukcesach odłożył na kilka dni większe działania wojsk, co dało czas na odzyskanie kontroli i przygotowanie się do walki przez stronę izraelską. Już kolejne natarcia Egipcjan kończyły się niepowodzeniami, a straty po ich stronie zaczynały być większe od izraelskich.
Działania na froncie synajskim 6 października – 15 października 1973 r. / Źródło: Wikimedia Commons
Po pierwszych dniach ciężkich walk, zarówno strona arabska, jak i izraelska, utraciła bardzo dużo sprzętu wojskowego. Dlatego zostały uruchomione mosty powietrzne przez ZSRR i USA, które zaopatrywały walczące strony.
Po początkowym szoku i ciężkich stratach, siły Izraela przystąpiły do przygotowania kontrataku. 14 października Egipcjanie wznowili atak. Jednak siły izraelskie przewidziały to i przygotowały się. Rezultatem było zniszczenie około 500 pojazdów wroga. Po odparciu tego ataku doszło do przeprowadzenia własnej ofensywy, 15 października.
Pomimo ciężkich walk udało się wojskom izraelskim przekroczyć kanał Sueski następnego dnia, na północ od Jeziora Gorzkiego. Utworzono przyczółek, który zagrażał armii egipskiej. Zaangażowanie sił egipskich na Synaju uniemożliwiły zlikwidowanie tego nowego zagrożenia. Oddziały izraelskie atakujące z przyczółka spowodowały odcięcie głównych sił egipskich.
Działania na froncie synajskim 15 października – 23 października 1973 r. / Źródło: Wikimedia Commons
Tymczasem na froncie izraelsko-syryjskim od 10 października Izrael zyskiwał przewagę. Udało się wyprzeć i przeprowadzić atak w głąb syryjskiego terytorium. Po ciężkich stratach sięgających nawet 867 zniszczonych czołgów wojska syryjskie nie potrafiły już powstrzymać izraelskiego kontrataku.
Tel Awiw nie zamierzał jednak kontynuować ofensywy na Damaszek i front ustabilizował się. Już 19 października władze Egiptu wiedziały, że przegrywają wojnę. Dlatego dążyły do jak najszybszego zawieszenia broni. Rezolucja ONZ, która wzywała do przerwania ognia, nie była przez wojska izraelskie przestrzegana i walki były kontynuowane.
Dodatkowo doszło do groźby wojny nuklearnej. ZSRR dał gwarancję nuklearną Egiptowi, natomiast Izrael rozlokował swoją broń jądrową tak, aby była widoczna na zdjęciach satelitarnych, mimo że oficjalnie jej nie posiadał.
27 października doszło do wstrzymania walk między innymi przez naciski Waszyngtonu, który obawiał się dalszego rozszerzenia konfliktu.
Wojna zakończyła się zwycięstwem Izraela. Było to jednak bardzo ciężko wywalczone zwycięstwo.
Strona arabska, pomimo początkowych znacznych sukcesów, przegrała tracąc wielu żołnierzy i sprzęt. Straty izraelskie to 2687 zabitych, 7251 rannych i 438 jeńców. Utraconych zostało także 162 samolotów i śmigłowców oraz 420 czołgów i 390 transporterów opancerzonych. Państwa arabskie straciły według strony egipskiej do 7,6 tys. zabitych oraz 8 tys. rannych i prawie 10 tys. jeńców. Eksperci i analitycy twierdzą jednak, że straty musiały być kilkakrotnie wyższe i mogły dochodzić nawet do 21 tys. zabitych i 25 tys. rannych. Straty sprzętu wojskowego koalicji antyizraelskiej to 1270 czołgów, 505 transporterów opancerzonych i 400 wyrzutni rakietowych ruchomych i stacjonarnych.
Zniszczony syryjski czołg T-62 na Wzgórzach Golan / Źródło: Wikimedia Commons
Konflikt ten różnił się od poprzednich tym, że walka była bardzo zacięta i wyrównana. Pierwszy raz Arabowie udowodnili, że mogą dorównywać przeciwnikowi w walce. Nie zmieniało to jednak faktu, że Izraelczycy byli lepiej wyszkoleni – szczególnie w lotnictwie, gdzie stosunek strat w starciach powietrznych wynosił 1: 25 na korzyść pilotów izraelskich. Izrael posiadał więcej specjalistów, dzięki czemu straty nie zmniejszały potencjału bojowego jednostek.
Pomimo zwycięstwa w Izraelu rozpoczęło się analizowanie tego konfliktu. Powszechna stała się krytyka władz i wojska. Co więcej, zaczął pojawiać się mit klęski Izraela, szczególnie silnie obecny w literaturze. Powołano Komisje Agranata, która miała na celu wykrycie błędów wywiadu. Jej raport wskazał wiele niedociągnięć w przygotowaniu armii oraz zawierał krytyczną ocenę wywiadu wojskowego. Dodatkowo zaczęło wzrastać znaczenie religijnej prawicy w Izraelu. Doszło także do klęski w wyborach w 1977 roku Partii Pracy i zwycięstwa, Likudu z Menachem Beginem na czele. Wybory te zapoczątkowały zmianę w dotychczasowej wewnętrznej polityce Izraela.
Jednym z kolejnych skutków wojny było działanie krajów OPEC (Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową), które podniosły ceny tego surowca. Spowodowało to kryzys, który został nazwany kryzysem naftowym. Był wymierzony w kraje popierające Izrael.
Wojna ta pokazała wyższość technologii wojskowej i strategii państw zachodu i Stanów Zjednoczonych nad Związkiem Radzieckim i państwami przez niego wspieranymi. To wydarzenie pokazało Egiptowi, że nie warto być sojusznikiem rosyjskim i zwrócono się do USA o pomoc. Od tamtej pory obie strony zacieśniły współpracę.
Kolejnym skutkiem było rozpoczęcie konferencji pokojowej. Rezultatem jej było wycofanie się Izraela na linię z 1967 roku oraz wznowienie żeglugi po Kanale Sueskim. W 1975 Egipt zobowiązał się nie podejmować działań przeciwko Izraelowi. Stopniowo stosunki egipskie i izraelskie zaczęły się poprawiać. W zamian za uznanie Izraela chciano odzyskać utracone ziemie. Przełomem okazałą się wizyta Sadata w Izraelu. W 1978 roku Camp David Anwar Sadat i premier Izraela Menachem Begin podpisali porozumienie, które zmieniło się w traktat pokojowy uchwalony 26 marca 1979 roku. Izrael został uznany przez Egipt, w zamian za zwrócenie Synaju.
W wyniku wojny Yom Kippur Izrael pokonał agresorów i wzmocnił swoją pozycję. Wydarzenie to spowodowało podobne zachowania innych państw islamskich w kolejnych latach pomimo początkowej wrogości wobec pokoju egipsko-izraelskiego.
Po wojnie Yom Kippur Izrael stał się największą potęgą militarną na Bliskim Wschodzie. Wspierany finansowo i technologicznie przez USA posiadał jedną z najnowocześniejszych armii świata.
Wojna Yom Kippur była jedną z największych i najzacieklejszych wojen na Bliskim Wschodzie. Stała się także kluczowa dla stosunków izraelsko-arabskich. Od czasu tego konfliktu zapanowała w rejonie względna stabilizacja. Państwo izraelskie urosło w siłę i stało się ważnym graczem i najważniejszym sojusznikiem USA na Bliskim Wschodzie. Inne państwa arabskie także sprzymierzyły się z Waszyngtonem, czego przykładem może być Egipt lub Arabia Saudyjska.
