Broń masowego rażenia to niekonwencjonalne środki bojowe, których potencjalna siła rażenia umożliwia spowodowanie masowych zgonów i zniszczeń w zaatakowanej populacji lub na atakowanym obszarze.
Nie mniej istotne jest również destrukcyjne oddziaływanie tego rodzaju broni na środowisko naturalne. Do broni masowego rażenia zalicza się broń nuklearną, biologiczną i chemiczną[1]. Jest to obecnie najgroźniejszy ze środków bojowych możliwy do zastosowania przez siły zbrojne poszczególnych państw, a także podmioty pozapaństwowe[2]. Jej proliferacja (rozprzestrzenianie) jest obecnie jednym z największych zagrożeń międzynarodowych[3].
Tego typu środki mogą być przyczyną zniszczeń na wielką skalę, większą niż w przypadku ataków konwencjonalnych. W szczególności uwaga ta dotyczy użycia broni atomowej prowadzącej, oprócz długotrwałych następstw w postaci skażenia radioaktywnego, do natychmiastowych i masowych zniszczeń. Również wykorzystanie pozostałych rodzajów BMR, przy odpowiednim przeprowadzeniu ataku i optymalnych warunkach zewnętrznych (np. pogodowych) mogłoby oznaczać tysiące ofiar śmiertelnych oraz, podobnie jak w przypadku broni nuklearnej, skażenie zaatakowanego terytorium[4].
Współcześnie są podejmowane próby uregulowania tego problemu drogą rokowań zmierzających do rozbrojenia[5]. Najważniejsze akty prawa międzynarodowego dotyczące nieproliferacji BMR:
Konwencji (z dn. 10 kwietnia 1972 r.) o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów do czerwca 2005 r. konwencję podpisało 171 państw, z czego ratyfikowało ją 155 członków. Dotychczas konwencji nie podpisały 23 państwa.
Pomimo występujących różnic konstrukcyjnych oraz sposobu działania każdego rodzaju BMR w kontekście pola walki wszystkie jej rodzaje rozpatruje się łącznie. Wynika to z faktu wspólnych skutków wywołanych użyciem tej broni, niezależnie od jej rodzaju. Olbrzymia siła rażenia, masowa liczba ofiar i rannych, zniszczenia mienia i środowiska są wspólnym mianownikiem dla każdej z nich. Kolejną charakterystyczną cechą BMR jest rażenie zaplecza przeciwnika, w tym cywili. Ograniczenie działania tego typu broni wyłącznie do legitymizowanych uczestników konfliktu jest możliwe tylko w niektórych przypadkach (np. taktyczna broń jądrowa)[8].
Broń nuklearna to kompletny zestaw (np. typu implozyjnego, artyleryjskiego lub termojądrowego), który w swej ostatecznej konfiguracji, po zakończeniu procedury uzbrajania i odpalania jest zdolny do zainicjowania reakcji jądrowej z uwolnieniem energii. Pierwszy raz broń jądrową w celach bojowych użyto podczas II wojny światowej. 6 sierpnia 1945 roku Stany Zjednoczone zrzuciły bombę atomową „Little Boy” z bombowca Enola Gay na japońskie miasto Hiroszima. W ułamku sekundy ponad 200-tysięczne miasto obróciło się w ruinę. Najgorsze skutki wybuchu bomby atomowej to śmierć 80 tysięcy ludzi[9].
Wielu innych przez całe lata walczyło ze skutkami choroby popromiennej. Widmo tamtych wydarzeń utrwaliło się na zawsze w pamięci narodu japońskiego.
Tego rodzaju broń ma również specyficzne cechy, które wpływają zasadniczo na charakter stosunków międzynarodowych. To właśnie zrzucenie bomby atomowej podczas II wojny światowej wpłynęło na zakończenie konfliktu w Azji, a z czasem dzięki niej Stany Zjednoczone osiągnęły status światowego mocarstwa. Broń jądrowa w okresie zimnej wojny pełniła funkcję odstraszania, dzięki czemu powstrzymywała ambicje ZSRR. Również państwa europejskie były w tym przypadku mniej podatne na presję ze wschodu. W pewny sensie broń jądrowa stała się także spoiwem Sojuszu Północnoatlantyckiego[10].
Po rozpadzie dwubiegunowego systemu bezpieczeństwa funkcjonującego w okresie zimniej wojny sytuacja na świecie wyraźnie się zmieniła. Podczas gdy w tamtym okresie wojna nuklearna oznaczała zagładę strony atakowanej i atakującej w ramach kontruderzenia, to współcześnie ryzyko użycia tego typu broni jest wyższe i oscyluję w okolicach 40%. Ponad to potencjał nuklearny państw nadal jest ogromy i wciąż doskonalony, a podmioty niepaństwowe mogące stać się dysponentem broni jądrowej stwarzają nową jakość w tej dziedzinie. W związku z tym podając za S. Koziejem zasadnym jest twierdzić, iż obecnie żyjemy w post klasycznej erze nuklearnej[11].
Światowy arsenał nuklearny. / Źródło: „Polityka” , nr. 44. 30 października 1999 r.
Amerykański międzykontynentalny pocisk balistyczny LGM-30G Minuteman III. / Źródło: http://www.airforce-technology.com/projects/grand-forks-air-force-base/grand-forks-air-force-base3.html
1) na dużej wysokości:
2) powietrzny:
3) naziemny
4) nawodny
5) podziemny:
6) podwodny
7) na przeszkodzie wodnej (głębokość akwenu do 10 metrów)[12].
Czynniki rażenia broni jądrowej:
Do broni jądrowej zaliczamy wyposażone w ładunek jądrowy głowice różnych rakiet, torped, bomby lotnicze, pociski artyleryjskie, morskie bomby głębinowe, saperskie miny kierowane itp. Środki te nazywane są w nomenklaturze wojskowej amunicją jądrową.
Moc amunicji jądrowej określa się na podstawie ilości energii jaka jest wyzwalana w wyniku detonacji ładunku jądrowego, a nie na podstawie ciężaru lub kalibru, jak to jest przyjęte dla amunicji konwencjonalnej (pociski artyleryjskie , bomby lotnicze).Energię wybuchu amunicji jądrowej porównuje się z energią wybuch odpowiednią ilością trotylu. Stąd używa się określenia „kilotony”.
a)pocisków rakietowych „ziemia-ziemia” o znaczeniu strategicznym, operacyjnym i taktycznym:
b)pocisków rakietowych „ziemia-powietrze”
c)samolotów – nosiciele broni jądrowej
d)artylerii lufowej
e)okrętów podwodnych (rakiety, torpedy)
f)okrętów nawodnych (rakiety, torpedy, bomby głębinowe)
g)min jądrowych[14].
Schemat lotniczej bomby atomowej. / Źródło: http://dydaktyka.fizyka.umk.pl/PDF/MSC/Materialy/Liceum-IV/bomba/bomba.htm
W tej kategorii mieści się również tzw. Brudna bomba (radiologiczna). By zrozumieć jakie zagrożenie może wywołać brudna bomba – fachowo w terminologii wojskowej nazywana bojowym środkiem promieniotwórczym – należy sobie uświadomić że w wyniku awarii elektrowni czarnobylskiej do atmosfery ulotniło się w postaci aerozoli około 28 kg cezu – 137 i 0,37 kg jodu – 131. Wymienione ilości są wielkością bardzo niewielką, ale obszar, który objęło skażenie sięgał całej Europy. Na terytorium Ukrainy i Białorusi wysiedlono około 135 tysięcy ludzi.
Eksplozja tego typu ładunku prawdopodobnie nie spowoduje natychmiast dużej ilości ofiar śmiertelnych. Jednak materiały promieniotwórcze mogą skazić znaczny obszar terenu i spowodować poważne skutki zdrowotne dla zamieszkujących na nim ludzi oraz środowiska naturalnego. Władze danego państwa (miasta, regionu) będą musiały ewakuować tysiące ludzi na znaczne odległości, zamknąć skażoną strefę i starać się zmniejszyć natężenie promieniowania radioaktywnego np. przez zebranie górnych części gruntu czy inne zabiegi. Będzie to wymagało zaangażowania znacznej ilości sił i środków, a koszty tych wszystkich operacji będą bardzo duże[15].
Broń chemiczna (bojowe środki trujące – BST) to specjalna grupa związków chemicznych, które poprzez bezpośrednie działanie na organizm człowieka lub przez skażenie środowiska (powietrza, wody, gleby i żywności) mogą spowodować masowe porażenie ludzi, zwierząt i roślin. Broń chemiczna należy do najgroźniejszych współczesnych środków rażenia.
Według Jana Pięty, termin „broń chemiczna” oznacza niżej wymienione, występujące razem lub oddzielnie:
a) toksyczne związki chemiczne i ich prekursory, z wyłączeniem tych przypadków, które są przeznaczone do celów nie zabronionych na mocy niniejszej Konwencji, pod warunkiem, że ich rodzaje i ilości są zgodne z takimi celami;
b) amunicję i urządzenia specjalnie zaprojektowane dla spowodowania śmierci lub innej szkody poprzez toksyczne właściwości związków chemicznych wyszczególnionych w ustępie a), wyzwalanych w rezultacie zastosowania takiej amunicji i urządzeń;
c) wszelki sprzęt specjalnie zaprojektowany do użycia w bezpośrednim związku z zastosowaniem amunicji i urządzeń określonych w ustępie b)[16].
Broń chemiczna nie jest nowym rodzajem broni, gdyż używana jest od początku istnienia rasy ludzkiej. Pierwsze historyczne dane dotyczące użycia bojowych środków trujących pochodzą sprzed 4000 lat. Wówczas na wojnach toczących się w starożytnych Indiach używano toksycznych dymów powodujących senność, które możemy zakwalifikować do pierwszych na świcie środków psychochemicznych[17].
Jednak rozwój i użycie broni chemicznej na największą skalę miał miejsce podczas I wojny światowej. Podczas działań zbrojnych w wyniku porażenia bronią chemiczną po obu stronach konfliktu śmierć poniosło przeszło 91, 198 żołnierzy, a 1296, 513 zostało rannych[18].
Atak gazowy z użyciem chloru przeprowadzony podczas I wojny światowej. / Źródło: www.wikipedia.org
Masa środków chemicznych użytych w I wojnie światowej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemiczna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 9.
Przy podziale środków trujących na grupy przyjmowane są różne kryteria: własności fizyczne, własności chemiczne, własności toksyczne decydujące o ich przeznaczeniu bojowym i inne.
Toksyczność jest główna cechą charakterystyczną środków trujących. Słowo pochodzi z języka greckiego, gdzie toksikon oznacza jad. Toksyczność determinuje zarówno rodzaj jak i ciężkość porażenia. Ciężkość porażenia zależy nie tylko od rodzaju środka trującego lecz przede wszystkim od jego dawki. W tym przypadku przydatne jest posługiwanie się pojęciem stopnia porażenia.
1. Bojowe środki trujące (głównie gazy lub lotne ciecze):
2. Bojowe środki pomocnicze:
Amunicję chemiczną i przyrządy do wytwarzania aerozoli środków trujących możemy sklasyfikować według różnych kryteriów. Najczęściej do kryteriów tych należy: krotność użycia, sposób dyspersji środka trującego, rodzaj środka przenoszenia, czy zasadę działania.
Ze względu na krotność użycia broni chemicznej wyróżniamy te jednokrotnego użycia (bomby, głowice rakiet, pociski artyleryjskie i fugasy) i wielokrotnego użycia (generatory aerozoli i przyrządy wylewce). Ze względu na sposób dyspersji wyróżniamy amunicję i przyrządy wywarzające parę, aerozol lub krople środka trującego, a ze względu na zasadę użycia na środki przenoszenia broni chemicznej do celu wybuchowe i nie wybuchowe[21].
Amerykańska lotnicza bomba chemiczna MK 116 WETEYE. / Źródło: http://orise.orau.gov/csepp/resources/documents/state-developed-training/AR_Specific.pdf
Rodzaje amunicji chemicznej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia – Temat 2 Broń Chemiczna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 27.
Istnienie broni chemicznej budzi poczucie zagrożenia i napięcia, ponieważ jej skutki dają zazwyczaj o sobie znać długo od momentu użycia. Zastosowanie tego typu broni na dużą skalę wywrze niewątpliwie szkodliwy i nieodwracalny wpływ na zachowanie równowagi biologicznej w całych ekosystemach. Z chwilą użycia broni chemicznej istnieje poważna groźba eskalacji w zakresie ilości i rodzajów środków trujących, tj. zwiększania skali jak też wprowadzania na pole bitwy środków nowych, coraz bardziej niebezpiecznych trucizn i innych rodzajów broni masowego rażenia[22].
Tak jak w przypadku broni jądrowej, pomimo międzynarodowych konwencji istnieje niebezpieczeństwo użycia jej przez państwa, które ich nie podpisały, lub wykorzystania przez organizacje o charakterze terrorystycznym. Jednym z ważniejszych aktów prawa międzynarodowego, który odnosi się do nieproliferacji broni chemicznej jest „Konwencja o Zakazie Prowadzenia Badań, Produkcji, Składowania i Użycia Broni Chemicznej oraz o Zniszczeniu jej Zapasów”. Ponadto od 1997 roku funkcjonuję Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej, która jest organem wykonawczym konwencji o zakazie broni chemicznej[23].
Jest rodzajem broni w skład której wchodzą różne drobnoustroje chorobotwórcze (wirusy, bakterie, riketsje, pierwotniaki) oraz ich toksyny wywołujące epidemie chorób wśród ludzi, zwierząt i roślin. Choć istotę chorób zakaźnych odkryto dopiero na przełomie XIX wieku, po broń biologiczną sięgano już w starożytności i średniowieczu. Fakt, że broń ta była dotychczas tak rzadko stosowana, wynika między innymi z problemów technicznych dotyczących jej produkcji. Zastosowanie w walce drobnoustrojów chorobotwórczych może być niebezpieczne ze względu na nieprzewidywalne skutki ich użycia. Zmutowane przetrwalniki mogą stanowić bowiem zagrożenia dla środowiska i strony atakującej.
Broń biologiczna może być stosowana poprzez podrzucanie zarażonej żywności, odzieży, materiałów opatrunkowych, skażenie ujęć wody, a nawet przenoszona w listach. Niektóre jej rodzaje mogą swobodnie przemieszczać się w powietrzu, co skutkuje łatwością jej rozprzestrzeniania. Drobnoustroje chorobotwórcze mogą być rozprzestrzeniane za pośrednictwem ich naturalnych nosicieli, jak insekty (pchły, pluskwy i wszy) oraz gryzonie (szczury i myszy). Broń biologiczną można stosować przy użyciu środków napadu powietrznego (samoloty, śmigłowce, rakiety), a także ? zwykłych samolotów rolniczych. Broń biologiczną mogą stanowić również toksyny produkowane przez organizmy żywe w odpowiednich stężeniach.
Należy podkreślić, że broń tego typu jest jednym z najważniejszych zagrożeń nie tylko dla sił zbrojnych, lecz także dla ludności cywilnej. Zdaniem generała brytyjskiego Williama M. Creasy?ego z korpusu chemicznego sił zbrojnych USA (US Army Chemical Corps) wojna biologiczna jest ?odwrotnością zdrowia publicznego?. Użycie bakterii chorobotwórczych bądź innych środków biologicznych w celu umyślnego spowodowania chorób infekcyjnych ludzi, zwierząt i roślin jest powszechnie bardziej potępiane przez społeczność międzynarodową niż broń chemiczna[24].
W klasyfikacji środków biologicznych do użycia w charakterze broni bierze się pod uwagę poniższe cechy:
Podział broni biologicznej ze względu na czynniki:
Rodzaje broni biologicznej. / Źródło: http://www.zsnr1.dmkproject.pl/leszeksosnowski/PO/EDB/Bron_jarowa_i_biologiczna.pdf
Środki rażenia broni biologicznej mogą być przenoszone i rozprzestrzeniane przez pociski artyleryjskie i rakietowe, zrzucane z samolotu np. w postaci bomb (lub specjalnych pojemników) z zakażonymi organizmami lub cieczami oraz rozpylane za pomocą przyrządów rozpylających. Broń biologiczna (BB) obejmuje organizmy żywe oraz toksyny przez nie produkowane lub otrzymywane sztucznie, które mogą doprowadzić do śmierci lub porażeń ludzi, zwierząt lub upraw rolniczych.
Broń biologiczna jest tania i wyjątkowo skuteczna. Kraj prowadzący wojnę biologiczną nie potrzebuję lat skomplikowanych badań i wielkich zapasów. Może ją wyprodukować po niskich kosztach w ciągu zaledwie tygodni. Koszt wywołania porównywalnych strat wśród ludności cywilnej na 1 km2 przez broń konwencjonalną wynosi około 2 tys. USD, broń jądrową około 800 USD, a przez broń biologiczną -1 USD.
Prawdopodobne środki, które zostaną użyte w wojnie biologicznej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 3 Broń Biologiczxna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 25.
Dodatkowe niebezpieczeństwo wiąże się z wysoką skutecznością czynników biologicznych, co mogą ilustrować szacunkowe obliczenia wskazujące, że 50 kg form przetrwalnikowych (zarodnikowych) wąglika, rozpylonych w postaci aerozolu z wysokości 2 tys. metrów na 500 tys. aglomerację miejską, może spowodować zgony u około 100 tys. mieszkańców oraz 125 tys. zachorowań z szansami na przeżycie[27]. W odpowiednich warunkach bojowe środki biologiczne mogą skazić większy obszar niż taka sama ilość chemicznych bojowych środków trujących[28].
Tak jak w przypadku innych rodzajów BMR, również w tym przypadku społeczność międzynarodowa podjęła środki mające na celu nieproliferację i zniszczenie tego rodzaju broni. Najważniejszą konwencją regulująca sprawy posiadania, wytwarzania, pozyskiwania i używania broni biologicznej jest Konwencja o broni biologicznej (ang. Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on their Destruction, Biological Weapons Convention, BWC)[29].
Autor: Paweł Kmiecik